Hormonen zijn chemische stoffen, die in kleine hoeveelheden worden aangemaakt in de endocriene klieren, zoals de schildklier en de alvleesklier. Ze worden via het bloed naar organen en weefsels vervoerd om daar allerlei lichaamsprocessen te beïnvloeden. Het woord hormoon verwijst daarnaar, het is afgeleid van het Griekse woord “hormao” wat “in beweging zetten” betekent. Niet alleen mensen en dieren, maar ook planten maken hormonen aan om hun lichaamsfuncties te regelen. Voor een deel lijken de hormonen van mannen en vrouwen op elkaar, bijvoorbeeld daar waar het gaat om de stofwisseling of het slaap- en waakritme. Maar bij de geslachtshormonen werken de hormonen bij vrouwen en mannen totaal verschillend.
Hormonen voor diverse functies
Hormonen komen maar in heel kleine hoeveelheden in het lichaam voor, maar doordat ze zoveel lichaamsfuncties regelen hebben ze een enorme invloed op je doen en laten. Omgekeerd zijn er ook externe factoren die een grote invloed op de aanmaak van hormonen hebben, zoals voeding en de hoeveelheid zonlicht.
Er zijn verschillende hormonen voor de diverse lichaamsfuncties. Het regelsysteem van een hormoon kan heel eenvoudig zijn, maar ook zo ingewikkeld dat de precieze werking ervan een mysterie lijkt. Omdat zeker nog niet alles bekend is over de werking van hormonen, is de wetenschap nog voortdurend bezig om dit te onderzoeken.
We weten wel waar ze in het lichaam worden gemaakt, in organen die endocriene klieren worden genoemd. De hypothalamus, de hypofyse en de epifyse (pijnappelklier) maken deel uit van de hersenen. De schildklier en bijschildklieren bevinden zich aan de voorkant van de hals, tegen je strottenhoofd en de thymus (zwezerik) zit daar onder, achter het borstbeen. De bijnieren liggen, zoals de naam al zegt, op de nieren en de pancreas (alvleesklier) bevindt zich vlak bij de maag. Dit laatste orgaan is gemengd, het heeft zowel een endocriene als een exocriene functie. Als endocriene klier produceert het hormonen voor de bloedsuikerstofwisseling en als exocrien orgaan geeft hij stoffen af die nodig zijn voor de spijsvertering. Geslachtshormonen worden vooral geproduceerd in de eierstokken en testikels, maar ook wel op andere plaatsen.
Hormonen worden via het bloed vervoerd van die klier die ze aanmaakt naar het doelorgaan of -weefsel, daar waar het naar toe moet. Om te kunnen reageren op een bepaald hormoon hebben de doelorganen en -weefsels wel specifieke ontvangers nodig. Als die ontvanger, of receptor, aanwezig is dan zet het gearriveerde hormoon een bepaald lichaamsproces in gang of een orgaan aan het werk, of het remt dit juist af.
In de meeste gevallen gebruikt het lichaam negatieve terugkoppeling om vast te stellen of er genoeg van een bepaald hormoon is, of dat het nodig is om bij te maken. De hypothalamus, een belangrijke endocriene klier in de hersenen, is hierbij de dirigent. Deze controleert voortdurend de hoeveelheden van verschillende hormonen in het bloed. Om hoeveelheden bij te sturen geeft hij opdracht aan de hypofyse en andere endocriene klieren.
Behalve de complexiteit van een hormonaal systeem is er ook verschil in de periode waarin een hormoon werkzaam is. Sommige hormonen hebben een korte werkingstijd, zoals die voor de bloeddruk of de spijsvertering. Andere hormonen sturen juist langdurige lichaamsprocessen aan zoals de groei van het lichaam. Voorbeelden van processen en functies die worden aangestuurd door hormonen zijn je stofwisseling, de verhouding tussen water en zout in je lichaam, opslag van vet en het aanspreken van deze voedselreserves, je bloedsuikerspiegel, het waak- en slaapritme en je emoties. Bekend zijn ook de zogenaamde stresshormonen. Als er gevaar dreigt worden de hormonen adrenaline en noradrenaline aan je bloed afgegeven, zodat je goed bent voorbereid voor twee mogelijke reacties: vechten of vluchten.
Hormonen bij vrouwen
Bij de geslachtshormonen, die de voortplanting mogelijk maken, zijn er grote verschillen tussen mannen en vrouwen. Voor mannen is testosteron het belangrijkste geslachtshormoon, waarvan het niveau in de puberteit snel stijgt en vanaf het 40ste levensjaar langzaam daalt. Bij de vrouwelijke hormonen is er sprake van een complex samenspel, dat de menstruatiecyclus regelt. Om te beginnen hebben vrouwen twee geslachtshormonen: oestrogeen, ook wel oestrogenen genoemd, en progesteron. Beiden worden hoofdzakelijk gemaakt door de voortplantingsorganen en worden in wisselende hoeveelheden aan het bloed afgegeven, al naar gelang de fase van de cyclus.
Oestrogeen zorgt er om te beginnen voor dat een meisje in de puberteit een vrouw wordt. De productie van oestrogeen neemt dan toe, het lichaam wordt ronder, de borsten ontwikkelen zich en het schaam- en okselhaar begint te groeien. Uiteindelijk is het meisje seksueel rijp als ze gaat menstrueren. De eicellen die dan maandelijks los komen zijn echter al allemaal aanwezig, zij worden al gemaakt als het meisje zelf nog een ongeboren vrucht is.
Behalve voor de voortplanting heeft oestrogeen invloed op meer algemene lichaamsprocessen. Dit maakt de overgang lichamelijk en emotioneel zo’n ingrijpend proces, omdat er minder oestrogeen vrijkomt.
Ook andere klieren produceren hormonen die nodig zijn voor de menstruatie cyclus. Zo maakt de hypofyse het follikel-stimulerend hormoon (FSH) dat ervoor zorgt dat er eens in de 28 dagen een eitje rijpt en dat er extra oestrogeen wordt afgescheiden. Dankzij de stijging van het oestrogeen beveelt de dirigent, de hypothalamus, de hypofyse om het luteïniserend hormoon (LH) aan te maken. Daarna volgt binnen 24 uur de eisprong. In de buurt van het rijpende eitje gaan de cellen dan naast oestrogeen ook progesteron produceren om de binnenbekleding van de baarmoeder voor te bereiden op een bevrucht eitje. Als dat na 12 dagen niet is gebeurd verdwijnen die cellen, zodat de afgifte van beide hormonen stopt. De binnenbekleding kan dan ook worden afgestoten, dat is de menstruatie.
Logischerwijs veranderen tijdens de menstruatiecyclus de seksuele verlangens van een vrouw. In de weken voor de eisprong is er veel oestrogeen in het lichaam, waardoor de vrouw een verleidelijkere uitstraling krijgt en het lichaam zich klaarmaakt voor geslachtsgemeenschap. Na de eisprong is er meer progesteron en neemt de zin in seks af om bij een eventuele bevruchting de embryo met rust te laten. Overigens zijn er tal van factoren die maken dat dit natuurlijke verschil in libido tussen de eerste en tweede helft van de menstruatiecyclus veel minder strikt gescheiden is.
Het bijnierschors maakt ook hormonen aan, die indien nodig kunnen worden omgezet in oestrogeen en testosteron. Dit gebeurt het hele leven, maar na de overgang is deze bron van oestrogeen belangrijk, omdat de eierstokken geen oestrogeen meer maken. Oestrogeen wordt daarnaast in de lever, de borsten en in vetcellen geproduceerd.
Tot slot produceren de eierstokken ook bij vrouwen testosteron, het mannelijk geslachtshormoon, alleen in veel kleinere hoeveelheden dan mannen.
Hormonale disbalans
Het verhaal hierboven is eigenlijk nog een simpele voorstelling van zaken. Bij een dergelijk complex hormonaal proces is het niet vreemd dat het risico op een hormonale disbalans voor vrouwen veel groter dan bij mannen, die wat dat betreft veel simpeler in elkaar zitten.
Van nature kan het lichaam zelf de hormoonhuishouding corrigeren, maar bij onze moderne manier van leven is de kans groot dat dat misgaat. Omdat hormonen gevoelig zijn voor verkeerde voeding, te weinig beweging en teveel stress raken ze bij vrouwen van alle leeftijden uit balans. Een disbalans heeft niet alleen gevolgen voor de menstruele cyclus, maar voor veel meer lichaamsfuncties en -processen zoals het energieniveau, de opslag van vet en het verouderingsproces. Verschillende factoren kunnen bijdragen aan een hormonale disbalans:
Eerdere generaties vrouwen hadden vooral last van hun schildklier. De schildklier produceert drie verschillende hormonen, die belangrijk zijn voor zaken als de stofwisseling en het regelen van de lichaamstemperatuur. Als de schildklier trager gaat werken kun je zonder meer te eten in gewicht toenemen en koude handen en voeten hebben. Een trage schildklier kan een medische oorzaak hebben, maar kan ook worden veroorzaakt door een tekort aan mineralen. Met name jodium is essentieel voor de werking van de schildklier, die dit mineraal gebruikt als basismateriaal voor de productie van hormonen.
Tegenwoordig is stress een belangrijke hormoonverstorende factor, die zorgt voor een structureel teveel van het stresshormoon cortisol. Veel vrouwen leggen de lat voor zichzelf hoog en rennen in meerdere tredmolens tegelijk rond. Een drukke baan, de opvoeding van de kinderen, het huishouden, mooi en modern zijn en dat moet ook nog eens allemaal perfect. Een meer fysieke bron van stress is het ongezonde kant-en-klaar voedsel, dat vaak door tijdgebrek samengaat met het bovenstaande.
Je hormonen kunnen je tot wanhoop drijven
Tot slot kan het vrouwelijke geslachtshormoon oestrogeen uit balans raken als er teveel van in het lichaam zitten. Oestrogenen worden niet alleen door het lichaam zelf aangemaakt, maar kunnen ook van buitenaf komen. Fyto-oestrogenen zijn plantaardige stoffen in voedsel, die onder andere voorkomen in peulvruchten, pinda’s en niet gefermenteerde sojaproducten. Deze stoffen lijken chemisch zodanig op menselijke oestrogenen dat de receptoren van oestrogeen in de organen erop reageren. Hetzelfde geldt voor de xeno oestrogenen, dit zijn onnatuurlijke oestrogeen imitators die voorkomen in plastic, de anti conceptie pil en allerlei schoonmaakmiddelen, verzorgingsproducten en cosmetica.
Hormonale klachten die vroeger pas voorkwamen als een vrouw in de overgang kwam, komen tegenwoordig door de toename van bovengenoemde factoren bij vrouwen in alle leeftijden voor. Voorbeelden zijn overgewicht en maar niet af kunnen vallen, slaapproblemen, vermoeidheid, een laag libido en voedselverslavingen.
Deze klachten komen niet uit de lucht vallen, maar zijn signalen van het lichaam dat er iets niet in de haak is. Ook als je geen last hebt van deze symptomen, is het goed alvast aandacht te besteden aan je hormoonbalans. Al was het maar om onnodig ernstige verstoringen in de overgang, waarin hormonale schommelingen normaal zijn en disbalans op de loer ligt, te voorkomen of verkleinen.
De hormoonbalans herstellen
Alles bij elkaar loont het zeker de moeite om, als je last van een verstoorde hormoonbalans hebt, het herstel daarvan tot prioriteit nummer één te maken. Eigenlijk zijn de maatregelen identiek aan de raad die aan vrouwen in de overgang wordt gegeven om hun overgangsklachten te beperken.
Omdat tegenwoordig stress zo algemeen is, doe je er goed aan hier als eerste aandacht aan te besteden. Voldoende slaap, rust en ontspanning zijn onontbeerlijk en hangen vaak nauw met elkaar samen. Lukt het je niet om dit te veranderen of te organiseren, denk dan aan hulp in de vorm van een ontspannende activiteit zoals yoga, mindfulness, meditatie of iets dergelijks. Op het oog misschien tijdrovend in je toch al zo drukke leven, maar je lichaam zal je dankbaar zijn als je je stress- en cortisol-niveau weet te verlagen. Daarnaast kun je ook kritisch kijken naar andere stress-verhogende factoren in je leven, zoals relatieproblemen, werk dat niet bij je past of te veeleisend is of een te hoge druk door verwachtingen uit je omgeving. Onderken de knelpunten en neem maatregelen als je je teveel laat opjagen door je omgeving.
Voeding is een bron van lichamelijke stress, dus hou je voedingspatroon tegen het licht. Je komt al een heel eind met natuurlijke voeding, veel groene groenten en vers fruit, maar misschien heb je een koolhydraat arm of suikervrij dieet nodig. Welk dieet je ook kiest, zorg er altijd voor dat je geen honger gaat lijden, want dat vertraagt de schildklier en daarmee de stofwisseling. Een gezond voedingspatroon en evenwichtige hormonen zorgen er vanzelf voor dat eventueel overgewicht verdwijnt en hongeren werkt hierbij juist averechts.
Om de schildklier optimaal zijn werk te laten doen en voldoende hormonen aan te laten maken is het ook belangrijk voldoende jodium binnen te krijgen. Als je bijvoorbeeld weinig brood of zout eet, zul je dit moeten aanvullen met supplementen als kelp en spirulina.
Ook voldoende beweging is onontbeerlijk om je hormonen weer in balans te krijgen. Ga op zijn minst iedere dag een stukje wandelen of fietsen en probeer een paar keer per week te sporten als je dat nog niet doet.
Tot slot is een waarschuwing op z’n plaats voor wat betreft cosmetica en verzorgingsproducten. Die bevatten vaak chemicaliën met een oestrogene werking en deze namaak-hormonen van buitenaf kunnen uiteraard ook de hormoonbalans verstoren. Wees dus kritisch op wat je allemaal op je huid smeert en kijk of je over kunt gaan op het hoogstnoodzakelijke en dan bij voorkeur natuurlijke producten als kokosolie en zoutkristal deodorant.
Meer lezen op voeding-expert.nl?
Volgende artikels kunnen je misschien interesseren:
- De grenzeloze voordelen van knoflook
- Is aspartaam écht slecht?
- Het behouden van een laag cholesterol-gehalte
- Oppassen met soja-olie